Η ψυχολογία πίσω από τη δίαιτα: Γιατί οι δίαιτες αποτυγχάνουν;

Υπολογίζεται ότι 45 εκατομμύρια Αμερικανοί κάνουν δίαιτα κάθε χρόνο και
ξοδεύουν 33 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε προϊόντα απώλειας βάρους. 

Οι περισσότερες δίαιτες, ανεξάρτητα από την ιδιαίτερη φύση τους, καταλήγουν σε
βραχυπρόθεσμη απώλεια βάρους που δεν είναι βιώσιμη. 

Η επαναλαμβανόμενη απώλεια βάρους μέσω δίαιτας και η επακόλουθη
επαναπρόσληψη (φαινόμενο γιο-γιο) μπορεί να είναι επιβλαβή για την ψυχική και
σωματική υγεία τόσο για τα υγιή σε βάρος άτομα όσο και για τα
υπέρβαρα. Επιπλέον, οι διακυμάνσεις του βάρους έχουν συσχετιστεί με αυξημένο
κίνδυνο ανάπτυξης καρδιαγγειακών παθήσεων, διαβήτη τύπου 2 και υψηλής
αρτηριακής πίεσης.

Η δίαιτα κυρίως δίνει έμφαση στο φαγητό ως «καλό» ή «κακό», ως ανταμοιβή ή
τιμωρία και αυξάνει τις διατροφικές εμμονές. Δεν διδάσκει υγιεινές διατροφικές
συνήθειες και σπάνια εστιάζει στη διατροφική αξία των τροφίμων και στο όφελος
της ρυθμισμένης διατροφής. 

Η ανικανοποίητη πείνα αυξάνει τις εναλλαγές της διάθεσης, επιδεινώνει τη
ψυχολογία και οδηγεί πολλές φορές σε καταστάσεις υπερφαγίας. 

Τι είναι η δίαιτα;
Ετυμολογικά η λέξη «δίαιτα» προέρχεται από το ρήμα «διαιτάω», το οποίο στην
αρχαία Ελλάδα σήμαινε «ορίζω συγκεκριμένη διατροφή». Δίαιτα δηλαδή σημαίνει
διατροφή με συγκεκριμένους όρους ή κανόνες.

Είναι πράγματι γεγονός ότι οι περισσότερες δίαιτες αποτυγχάνουν τις περισσότερες
φορές. Η επαναλαμβανόμενη αποτυχία δίαιτας είναι αρνητικός προγνωστικός
παράγοντας για επιτυχημένη μακροπρόθεσμη απώλεια βάρους. Οι χρόνιες δίαιτες
οδηγούν σε άτομα με ενοχές και αυτοκατηγορίες, ευερεθιστότητα, άγχος και
κατάθλιψη, δυσκολία συγκέντρωσης και κόπωση. Η αυτοεκτίμηση μειώνεται από τα
συνεχή συναισθήματα αποτυχίας, που οδηγεί σε αισθήματα έλλειψης ελέγχου στις
διατροφικές επιλογές του ατόμου και στην περαιτέρω ζωή γενικότερα. 

Η δίαιτα μπορεί να είναι ιδιαίτερα προβληματική στους εφήβους και παραμένει ο
κύριος πρόδρομος της διαταραγμένης διατροφής. Έχει αποδειχτεί ότι άτομα που
ακολουθούν μέτρια δίαιτα έχουν πέντε φορές περισσότερες πιθανότητες να
αναπτύξουν διατροφική διαταραχή από εκείνους που δεν κάνουν καθόλου δίαιτα.

Ακόμη και βιολογικά, η δίαιτα μπορεί να οδηγήσει σε μη υγιείς αλλαγές στη
σύσταση του σώματος, διαταραχή των ορμονών, μειωμένη οστική πυκνότητα,
διαταραχές της περιόδου και πιο αργό βασικό μεταβολισμό.

Ψυχολογικές επιδράσεις της δίαιτας
Είναι κρίσιμο το ερώτημα το πώς οι δίαιτες μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που
σκεφτόμαστε το φαγητό.

Ένας λόγος για αυτό είναι να σκεφτόμαστε συνεχώς με τρόπο «όλα ή τίποτα» .
Η σκέψη του όλα ή τίποτα, περιλαμβάνει την απώλεια του ελέγχου της πρόσληψης
τροφής μετά την παραβίαση των κανόνων περιορισμού. Αυτός που κάνει δίαιτα είτε
τηρεί πλήρως τη δίαιτα είτε τρώει μεγάλες ποσότητες τροφών που περιορίζει.

Πολλά ψυχολογικά μοντέλα έχουν προταθεί για να εξηγήσουν γιατί πολλές δίαιτες
αποτυγχάνουν μακροπρόθεσμα. Αυτά περιλαμβάνουν το σπειροειδές μοντέλο, τη
θεωρία της ειρωνικής διαδικασίας, τον τόπο ελέγχου και την ηδονική θεωρία.

Ψυχολογία πίσω από τη δίαιτα: Το σπειροειδές μοντέλο
Οι Polivy και Heatherton (1992) πρότειναν το σπειροειδές μοντέλο της δίαιτας.
Αντίστοιχα, οι συμπεριφορές δίαιτας δημιουργούν μια «πτωτική σπείρα» στην
οποία γίνεται όλο και πιο δύσκολο να χάσεις βάρος παρά το γεγονός ότι η δίαιτα
γίνεται πιο «αυστηρή».

Το σπειροειδές μοντέλο δείχνει ότι η δίαιτα υποκινείται από τη σύγκριση με έναν
ιδανικό εαυτό, που οδηγεί σε δυσαρέσκεια σε σχέση με το σώμα και σε δίαιτα για
την επίτευξη της ιδανικής σωματικής διάπλασης.

Τα θετικά αποτελέσματα αρχικά ενισχύουν τη συμπεριφορά δίαιτας, αλλά τελικά, η
δίαιτα οδηγεί σε ψυχολογικές και φυσιολογικές αλλαγές που καθιστούν πιο
δύσκολο για τόσους κάνουν χρόνιες δίαιτες να χάσουν βάρος.

Αυτή η συμπεριφορά τείνει να ξεκινά στην εφηβεία, όταν τα άτομα αρχίζουν να
βιώνουν για πρώτη φορά αρνητικές σκέψεις για το σώμα τους, οδηγώντας σε
ανασφάλεια.

Η ανασφάλεια οδηγεί στην πρώτη τους απόπειρα σε μια περιοριστική δίαιτα, η
οποία συχνά παράγει κάποια μικρά απτά αποτελέσματα, κάνοντας τους να
πιστέψουν ότι αυτός ο περιορισμός είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος ελέγχου
του βάρους του.

Η αρχική επιτυχία στην απώλεια βάρους ενθαρρύνει περαιτέρω δίαιτα. Ωστόσο,
όταν το άτομο ανακτήσει το βάρος, όπως κάνουν οι περισσότεροι που κάνουν

δίαιτα, είναι πιθανό να «προσπαθήσει ξανά», επαναλαμβάνοντας συνήθως με
αυστηρότερους κανόνες και τρώγοντας ακόμη λιγότερο.

Η διαρκής απώλεια βάρους λόγω περιοριστικής δίαιτας είναι σπάνια και κάθε
αποτυχημένη προσπάθεια δίαιτας αυξάνει την απογοήτευση, τη δυσαρέσκεια και
την αγωνία, γεγονός που προκαλεί περαιτέρω και συχνά πιο αυστηρή δίαιτα. Η
αυστηρότερη δίαιτα είναι πιθανό να έχει ως αποτέλεσμα την αποτυχία και την
αναστολή και ο κύκλος επαναλαμβάνεται.

Οι περίοδοι δίαιτας μπορούν επίσης να προκαλέσουν αλλαγές στον τρόπο με τον
οποίο το σώμα μας μεταδίδει τα σήματα κορεσμού και πείνας μέσω ορμονών όπως
της γκρελίνης.

Οι Yoger et al. (1988) διαπίστωσαν ότι όσοι εγκαταλείπουν τελικά τις περιοριστικές
δίαιτες μπορούν συχνά να στραφούν στην κατάχρηση ουσιών, καθώς δεν έχουν
αντιμετωπίσει εξαρχής τα θέματα αυτοεκτίμησης που τους οδηγούν στη δίαιτα.

Ψυχολογία πίσω από τη δίαιτα

Η θεωρία των ειρωνικών διαδικασιών
Μια άλλη εξήγηση για το γιατί οι δίαιτες αποτυγχάνουν είναι η θεωρία των
ειρωνικών διαδικασιών του Daniel Wegner. Η θεωρία προτείνει ότι οι δίαιτες
αποτυγχάνουν επειδή ο περιορισμός κάνει τα άτομα να ασχολούνται συνεχώς με το
φαγητό.

Οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν, «Μην σκέφτεστε μια λευκή αρκούδα» στο Wegner et
al. (1987) μελέτη. Η μελέτη διαπίστωσε ότι σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες
σκέφτηκαν μια λευκή αρκούδα, ακόμη περισσότερο από αυτούς που ζητήθηκαν
συγκεκριμένα να σκεφτούν μια λευκή αρκούδα.

Για τα άτομα που κάνουν δίαιτες, το ίδιο αποτέλεσμα μπορεί να συμβεί όταν
προσπαθούν να μην σκεφτούν τα τρόφιμα που έχουν περιορίσει. δηλαδή θα ήταν
πολύ πιο πιθανό να ασχοληθούν έως και να εμμένουν σε αυτά τα τρόφιμα.
Η συνεχής σκέψη για «απαγορευμένες» τροφές κάνει τα άτομα πιο επιρρεπή στην
απαγορευμένη κατανάλωση τροφής, η οποία τους αναγκάζει να καταναλώνουν
περισσότερες θερμίδες και να παίρνουν περισσότερο βάρος.

Ψυχολογία πίσω από τη δίαιτα: Τόπος ελέγχου
Ένας όρος που επινοήθηκε για πρώτη φορά από τον Julian Rotter το 1954, ο τόπος
ελέγχου ενός ατόμου είναι πόσο πολύ ή λίγο έλεγχο πιστεύει ότι έχει στη ζωή του.

Δύο τύποι θέσεων ελέγχου είναι γνωστοί ως «εσωτερικός» και «εξωτερικός».
Ο εσωτερικός τόπος ελέγχου είναι όταν ένα άτομο πιστεύει ότι είναι εκείνο που έχει
τον έλεγχο της τροχιάς της ζωής του και του τι συμβαίνει σε αυτό. (π.χ., αν
σπουδάσω, θα τα πάω καλά στις εξετάσεις μου).

Ο εξωτερικός τόπος ελέγχου είναι όταν ένα άτομο πιστεύει ότι εξωτερικοί
παράγοντες και άλλοι άνθρωποι ελέγχουν την τροχιά της ζωής του και τι τους
συμβαίνει (π.χ. θα τα πάω καλά στις εξετάσεις μου μόνο αν οι ερωτήσεις είναι
δίκαιες).

Τα άτομα με εσωτερική εστία ελέγχου μπορεί να είναι πιο πιθανό να επιτύχουν στις
προσπάθειές τους να κάνουν δίαιτα από εκείνα με εξωτερική εστία ελέγχου. Αυτό
συμβαίνει επειδή έχουν περισσότερο αντιληπτό έλεγχο σχετικά με την τήρηση της
δίαιτας.

Ψυχολογία πίσω από τη δίαιτα: Ηδονική Θεωρία
Σύμφωνα με την ηδονική θεωρία, οι δίαιτες αποτυγχάνουν επειδή ο περιορισμός
κάνει τους ανθρώπους να ανταποκρίνονται πιο δυνατά στα τρόφιμα στο
περιβάλλον τους.

Η ηδονική θεωρία αναφέρει ότι όσοι επιδίδονται σε περιορισμούς μπορούν να
γίνουν πιο ευαίσθητοι στις ηδονικές διατροφικές συμπεριφορές. Σημαίνει ότι οι
διατροφικές τους συμπεριφορές μπορεί να παρακινούνται από ευχαρίστηση και όχι
απλώς από φυσιολογική πείνα.

Επιπλέον, η μειωμένη ευαισθησία στην ανατροφοδότηση από το σώμα (κορεσμός ή
πείνα) που μας βοηθά να ρυθμίζουμε το βάρος μας μπορεί να κάνει τα άτομα που
ακολουθούν δίαιτα πιο επιρρεπείς στην υπερκατανάλωση τροφής και στην αύξηση
βάρους.

Όταν το περιβάλλον είναι πλούσιο σε τρόφιμα και η ανάγκη για φαγητό οφείλεται
στην ευχαρίστηση και όχι στην ανάγκη επιβίωσης και κατανάλωσης θερμίδων, η
ηδονική κατανάλωση έρχεται σε αντίθεση με τον στόχο της ομοιόστασης
(τρώγοντας μόνο για κορεσμό).

Τα στοιχεία που υποστηρίζουν την ηδονική θεωρία είναι ότι η ενεργοποίηση των
σιελογόνων αδένων σε άτομα που τρώνε με περιορισμούς είναι μεγαλύτερη από
ό,τι σε άτομα που δεν καταναλώνουν με περιορισμούς. Αυτό υποδηλώνει ότι οι
συγκρατημένοι είναι πιο ευαίσθητοι στην απόλαυση του φαγητού.

Οι Brunstrom et al. (2004) μέτρησαν τα επίπεδα σάλιου των συμμετεχόντων πριν
και μετά την έκθεση σε μια ζεστή πίτσα (επιθυμητή τροφή) πριν και μετά το
μεσημεριανό γεύμα.

Η μυρωδιά αυτού του φαγητού πριν από το μεσημεριανό γεύμα παρήγαγε
υψηλότερη απόκριση σιελόρροιας σε άτομα που έτρωγαν συγκρατημένα από ό,τι
σε άτομα που δεν έτρωγαν.

Συμπέρασμα

Με βάση αυτές τις ψυχολογικές θεωρίες που περιγράφονται παραπάνω, μπορούμε
να εντοπίσουμε πολλά χαρακτηριστικά που μπορούν να κάνουν τις δίαιτες πιο
επιτυχημένες. Ορισμένα χαρακτηριστικά όπως η χαλάρωση του περιορισμού μπορεί
επίσης να σημαίνουν ότι η δίαιτα δεν θα φέρει άμεσα αποτελέσματα απώλειας
βάρους, αλλά μπορεί να μειώσουν τα επεισόδια υπερφαγίας και επαναφοράς του
βάρους που αντιμετωπίζουν πολλοί άνθρωποι που κάνουν δίαιτα.
Η νοοτροπία της δίαιτας μας δελεάζει στον τρόπο σκέψης «Αν είμαι αδύνατος-θα
είμαι ευτυχισμένος» ή «Αν δεν είμαι αδύνατη-είμαι αποτυχημένος», αλλά παρέχει
μόνο μια βραχυπρόθεσμη πλασματική λύση με μακροπρόθεσμες επιβλαβείς
σωματικές και ψυχικές συνέπειες. 
Η εστίαση σε βιώσιμες μακροπρόθεσμες στρατηγικές για την εφαρμογή
ρυθμιζόμενων διατροφικών συνηθειών με μια ποικιλία διατροφικών επιλογών
χωρίς περιττούς περιορισμούς θα καταστήσει μια ολοκληρωμένη δίαιτα και τη
διατήρηση υγιούς βάρους πραγματικό μέρος του «τρόπου ζωής» μας.

Πηγή: https://www.studysmarter.co.uk/ , Psychology behind Dieting